گرجستان چاشنی انفجاری جنگ های ایران و روس(قسمت1)

برای ریشه یابی علت جنگهای ایران و روس باید بار دیگر نظری به گذشته بویژه به اواخر دوره صفویه داشته باشیم.روس ها از زمان پطر کبیر چشم طمع به نواحی جنوبی روسیه و کشورهای همسایه جنوبی خویش از جمله ایران داشتند.پطر در زمان سلطان حسین صفوی در دو مورد با ایرانیان ارتباط دیپلماتیک برقرار کرده و اعتراضات خود را به دربار ایران گوشزد نموده بود.

نخست غارت کالاهای تجاری اتباع روسی در شماخی از طرف لزگیها دوم قتل شاهزاده چرکاسکی بدست ازبکان بیابانگرد.اما چون روسیه در شمال قلمرو خود درگیر جنگ های فرسایشی بود فرصت نمیافت در این نواحی مداخله نماید.تا اینکه با انعقاد قرارداد صلح نیستاد به سال 1721 میلادی ، از طرف سوئد آسوده خاطر شد و فرصتی پیدا کرد تا به نواحی جنوب قلمرو روسیه تزاری بپردازد.

بنابراین پطر کبیر سفیری به دربار شاه سلطان حسین فرستاد،ولی وی زمانی وارد اصفهان شد که شاه اسیر محمود افغان گشته بود . این سفیر با محمود وارد مذاکره شد که در نتیجۀ اعلام ضعف و بی تفاوتی وی ، نامبرده زمینه را برای تحرکات نظامی روسیه تزاری مناسب دید.با بازگشت به روسیه و اعلام گزارشات خود، در سال 1134 هجری  30 هزار سرباز منظم روسیه که در جبهه های نبرد با سوئد شرکت داشتند به همراه 30 هزار چریک دیگر به فرماندهی خودِ تزار به سوی داغستان سرازیر شدند و تا نواحی دربند و باکو را به تصرف در آوردند.

زمستان سال بعد در زمانیکه افغان ها رشت را در محاصره داشتند،حاکمان استان های شمالی ایران از نیروهای روسی در حاجی طرخان کمک طلب کردند.نفرات روس هم بدون اتلاف وقت از مرزها گذاشتند و تا تابستان 1135 هجری مازندران و استراباد را در نوردیدند.ولی به علت بدی آب و هوا و رواج بیماری مالاریا بسیاری از آنها کشته شدند.سرعت عملیات روسها که توانسته بودند حداقل بطور کامل شمال غربی ایران را اشغال نمایند،موجب نگرانی عثمانی ها شد.در نتیجه آنها نیز اقدام به تحرکات نظامی نمودند و قادر گردیدند پس از یک جنگ موفقیت آمیز با شاه طهماسب سوم پیمانی را منعقد نمایند که به موجب آن شهرهای بسیاری در گرجستان و ارمنستان در اختیار ترکان عثمانی قرار می گرفت.بعدها با تلاش نادرشاه افشار و بر طبق معاهده ای دیگر،عثمانیها شهرهای ایران رو مسترد داشتند و در پی آنها روس ها نیز مناطق شمالی را تخلیه کردند.

بدنبال این وقایع آرامش نسبی تا عصر آقا محمد خان قاجار برقرار بود.ولی با اعلام تسلیم حاکم گرجستان به ورسیه،آقا محمد خان مجبور به لشکر کشی به آن ناحیه و گریزاندن هراکلیوس (حاکم وقت گرجستان) شد.اینک پس از هراکلیوس پسرش گرگین خان نیز خود را تحت الحمایه روس قرار داد و به موجب معاهده ای که با پل اول جانشین کاترین کبیر منعقد نموده بود،عنوان تزار گرجستان هم به امپراتور روس داده شد .سرانجام دوماه پس از مرگ گرگین در سال 1215 هجری  روس ها رسماً گرجستان را به روسیه ملحق کردند.درنتیجه این اقدام روس ها یکی از برادران گرگین به نام الکساندر خود را در مقابل سیسیانف فرمانروای جدید قفقاز در سال 1217 به تفلیس آمده بود،ناتوان دید و به همراه اعیان و اشراف و وابستگان به دربار ایران پناهنده شدند.

یک نقاشی از طراحی روس که پناه آوردن مردم گرجستان به ارتش روسیه را ( از ترس ایرانیان ) نشان می‌دهد . در واقع با جدا شدن گرجستان از ایران ، نه تنها سلسله محلی پادشاهان گرجستان بدست روسها منقرض شد ، بلکه کل گرجستان برای ۲۰۰ سال بصورت یک بخش از روسیه درآمد

از آن سو نیروی های مسلح سیسیانف پس از اشغال گرجستان شهرهای گنجه،شوشی و قراباغ را نیز به امید حمایت مردم مسیحی گرجستان و ارمنستان اشغال کردند.این عمل به منزله سرآغاز جنگ های بین ایران و روس محسوب می گشت.اما مردم این نواحی اکثراً نه تنها از ورود روس ها خرسند نشدند بلکه اقدام به مقاومت و اعتراض نیز نمودند.از جمله شورش اغالی قراباغ،توسط نیروهای ژنرال لازارف در خون نشست.پس از این واقعه مردم گرجستان و قفقاز به ایرانیان متوسل شدند.

با توجه به آنکه افکار عمومی ایران از اشغال شهرهای گنجه،ایروان و قفقاز بشدت جریحه دار شده بود،زمینه برای بسیج و تجهیز قوا آماده گشت و حکم آن نیز صادر گردید.در اندک مدتی 55 هزار سواره و پیاده نظام در دسته های مختلف از استان های ایران در چمن سلطانیه تجمع کردند و عباس میرزای ولیعهد نیز به عنوان فرماندهی کل قوا انتخاب شد.ارتش ایران در 14 صفر 1219 هجری از تبریز به حرکت در آمد و پس از رسیدن به یک کیلومتری ایروان اردوگاه نظامی برافراشت . محمد خان قاجار حاکم ایروان که تسلیم سیسیانف شده بود نیز با طلب کردند عفو،مورد بخشش عباس میرزا قرار گرفت.

جنگ های منطقه ایروان (1219 هجری)

سیسیانف حاکم وقت قفقاز بلافاصله پس از خبر حرکت ارتش ایران ، سپاه خود را به طرف اوچمیازین (3 کلیسا) اعزام کرد در نزدیکی روستای شوره گول بر سرراه اوچمیازین به ایران اردو زد.عباس میرزا به دفع نیروهای سیسیانف پرداخت و درناحیه شوره گول دو سپاه در مقابل هم قرار گرفتند.در آرایش سپاه ارتش ایران فرماندهی جناح چپ را مهدی قلی خان قاجار دولو،جناح راست را اعتضاد الدوله سلیمان خان و مقدمه و هراول را پیرقلی خان شامبیاتی و علی قلی خان قوینلو فرماندهی می کردند.دو بخش حاشیه ای نیز تحت فرماندهی علیقلی خان شاهسیون و نجف قلی خان گروسی که کمین زده بودند،در آمد.خود عباس میرزا نیز به همراه چتن از از سرداران بزرگ قاجار در قلب سپاه جای گرفتند.روس ها هم در سه صف آرایش یافته و آماده مصاف شدند.

عباس میرزا ولیعهد و فرمانده ارتش قاجار در جنگ های ایران و روس

جنگ با صدای طبل ها آغاز گشت.سواره نظام ایران که مجهز به تفنگ های فیتیله ای ،نیزه،شمشیر؛زره و کلاهخود و تحت حمایت آتشباری توپخانه خودی بودند.،آنها فداکاری بی نظیری از خود نشان دادند و زیر آتش توپخانه مجهز روسیه تزاری به خوبی مقاومت کردند.نبرد با شدت تمام تا اوایل شب ادامه داشت.پس از توقف جنگ و استقرار جنگاوران دو طرف دراردوگاهها،جاسوسان نظامی ایران خبر از تحرکات روس ها برای شبیخون آوردند.بنابراین عباس میرزا سپاهیان بر بلندی ها استقرار کرد تا از شبیخون روس ها در امان بمانند.

از فردای ان روز جنگ به مدت دو روز دیگر ادامه یافت .در روز چهارم در محل قرخ بولاخ در زمانیکه سه دسته از سپاهیان سیسانف دست به حمله ناگهانی زده بودند،ناگهان جمعی از سواره نظام و قزاق از اردوی ارتش ایران خارج شده وبه روس ها پیوستند.عباس میرزا با مشاهده این وضعیت نامساعد به ایروان عقب نشینی کرد و آن شهر به محاصره کامل سپاه روس درآمد.

سواره نظام قاجار

فتحعلی شاده که از چمن سلطانیه در جریان جنگهای قفقازیه قرار می گرفت به همراه 5 هزار سوار به کمک عباس میرزا شتافت و در محل صدرک ایروان به اردوی عباس میرزا پیوست.فردا آن روز پس از رسیدن آذوقه و مهمات کافی از تبریز ، ارتش ایران برای شکستن محاصره و دفع روس ها، از قلعه ایروان خارج شدند.در نبردی سخت که خود عباس میرزا شخصاً در میان سربازان زیر آتش شدید توپخانه و تفنگ های روسها می جنگیدند،ایرانیها توانستند موفقیتهای چشمگیری بدست آورند.

صحنه نبرد جنگ ایران و روسیه تزاری

سواره نظام ارتش ایران رشادت زیادی در برابر توپخانه روس ها از خود نشان دادند.آنها گاهی با شمشیر ،نیزه و سپر خود را به مواضع توپچیان روس می رساندند و پس از گردن زدن آن ها ، سرانشان را نزد عباس میرزا می آوردند.بالاخره سر سختی ایرانیان باعث شد ارتش روس روز بعد با بی نظمی کامل به طرف تفلیس عقب نشینی کند.در پی آنان چند گروه از سواره نظام ایرانی به تعقیبشان پرداختند و تعداد زیادی را اسیر کردند.هرچند جنگ های این مناطق نتیجه قطعی به همراه نداشت و روس ها 10 هزار نفر و ایرانیها بیش از این مقدار تلفات دادند،ولی قوای دو طرف به مدت 4 تا 5 ماه در مواضعی که در اختیار داشتند بدون هیچ گونه عملیاتی آرام ماندند تا زمستان و سرمای آنرا پشت سر بگذراند.

فتحعلی شاه قاجار

فتحعلی شاه پس از آزاد کردن ایوان،سرداران عباس میرزا را مورد عنایت قرار داد. و پس از مدتی کوتاه به تهران بازگشت.

ادامه دارد ....